Elan Links and Midlands Arts Centre have awarded their 2023 artist residency to queer Birmingham based artist Rowena Harris(they/she)   

Rowena Harris focuses on how knowledge from disability, sick and crip perspectives, including their own, can inform methods, rhythms, structures and sensibilities for making work. Through moving image and CGI, creative non-fiction writing and discussion, sculpture and installation, they explore bio-cultural and socio-medical dynamics that flow through and affect human bodies differently. Often explored with feminist, queer and crip theory, their work is increasingly concerned with invisible disability and structures of ableism, as well as vectors of power within societal factors that shape how we feel, understand and make sense of our own bodies.

Elan Links is partnering with Midlands Arts Centre on this residency. In late 19^th century the wider area of Elan Valley was purchased by Birmingham and a series of dams and reservoirs constructed to collect and transport water to Birmingham. Several farms and buildings were relocated and the landscape was flooded, at great cost to the local community. The reservoirs continue to supply water to the city to this day. This residency is an opportunity to develop a dialogue between these locations, which are so profound linked by water supply.

Erbyn 1908 roedd rhai o’r drylliau a oedd yn tanio ar y meysydd yn pwyso hyd at bum tunnell ac yn tanio sieliau yn pwyso hyd at 2801bs dros bellter o 5000 llath. Eu pellter eithaf oedd 11,500 llath.

Ym mis Awst 1908 cyrhaeddodd nifer o swyddogion o Ysgol Magnelwyr, Shoeburyness, Raeadr ar gyfer arddangosfa saethu â magnelau chwe modfedd. Taniwyd sieliau yn pwyso 280lb a gellid dilyn hediad rhain o’r safn dryll tan y ffrwydriad. Ar y pumed o’r mis roedd tri bateri yn weithredolar y cyd, gan danio gyda drylliau caliber mawr 9.45, taniwyd 120 rownd o bellteroedd yn amrywio o 2,500 i 5,000 llath.

Tua’r adeg yma cynhaliwyd y saethu magnelau cyntaf yma, wedi’i gerddorfa o falŵn arsylwi.

Ym 1910 cafwyd ymarfer saethu drylliau o hirbell (6 milltir)  gyda sieliau sêr yn y nos gan ddefnyddio magnelau caliber 6” a 9.45”.  Yn ystod y dydd taniwyd pellter o 9 milltir gan ddefnyddio sieliau 120lbs i’r drylliau 6” a 280lbs i’r drylliau 9.45.  Mae’n bosib gweld y craterau a wnaed gan y sieliau ar Esgair Cywion ac Esgair Crawnllwyn.  Gellir darganfod sirapnel hefyd o’r tanio cynnar hwn.

Yr Ail Ryfel Byd

O’r 2il o Fedi 1939 daeth gorchymyn o’r Weinidogaeth Drafnidiaeth yn gwahardd defnyddio ffordd Cwm Elan rhwng Brick House a Phont ar Elan gan unrhyw fath o gerbydau.  Rhoddwyd gwarchodwyr ar ddwy ochr Cwm Elan a chaniatâd i’r trigolion, gweithwyr ayyb.  Gorchuddiwyd Tŵr y Foel â rhwydau, ei amgylchynu â weiren bigog a gosodwyd drysau dur dros y fynedfa.  Adeiladwyd tŷ bloc allan o bridd a cherrig ger y tŵr.  Atgyfnerthwyd y tŷ sialc, ger y gwelyau ffilter gyda blociau concrit mawr er mwyn creu pwyntiau cadarn.

Erbyn mis Awst 1939 roedd cynllun ar waith i rwystro’r ffordd gyfan rhwng Brick House a Phont ar Elan, a chau’r ffordd awr cyn machlud (ddim yn hwyrach na 8yh) a 8yb. Gosodwyd gwarchodwr, a oedd yn gyfarwydd â thrigolion yr ardal, wrth y ddau glwyd yn ystod yr oriau hyn er mwyn gadael y traffig lleol trwodd. Gosodwyd gwylwyr mewn mannau strategol yn y cwm.

Ym mis Hydref 1940 darparwyd cychod modur gan y Forlys a’u gosod ar nifer o’r cronfeydd dŵr.  Roedd criw o’r Llynges Frenhinol yn gofalu am y cychod gyda chriw â gynnau peiriant o’r Gwarchodlu Cartref lleol.

Roedd y Gwarchodlu Cartref a ddefnyddiwyd i’r argaeau yn rhan o Gorfforaeth Ddŵr Birmingham. Cyn hynny, roedden nhw wedi cael eu gwarchod gan y Gwirfoddolwyr Amddiffyn Lleol.

Fe’i ffurfiwyd yn wreiddiol fel 9fed Gwirfoddolwyr Amddiffyn Lleol Birmingham ym mis Mai 1940, roedd y 29ain Bataliwn Swydd Warwick (Birmingham) yn cynnwys gweithwyr gwasanaethau cyfleustodau dŵr y ddinas, galwedigaeth a gadwyd yn ôl.

Erbyn Mehefin 1940, sefydlwyd Rhif 6 Platoon i warchod isadeiledd Cwm Elan gyda 48 o ddynion. Roedd y dasg aruthrol ac unigryw hon yn gofyn am adeiladu’r amddiffynfeydd sy’n edrych dros yr argae er mwyn sicrhau’r cyflenwad dŵr rhag ymosod a phartroopwyr y gelyn. Rhwng mis Gorffennaf 1940 a Thachwedd 1941, cefnogwyd 6 Platoon gan warchodwyr ychwanegol a anfonwyd o’r Swyddfa Ryfel. Ar ôl hynny, fe’u cynorthwywyd gan y Corfflu Heddlu Milwrol. Ffurfiwyd a gorchymynwyd y Cwmni gan reolwr cyffredinol y cwmni dŵr drwy gydol y rhyfel, Major A. E. Fordham.

Adeiladwyd llithrfeydd ar gyfer lansio’r cychod modur.  Peidiodd y cynllun hwn ar ôl mis a chymerodd moduron arfog at y dyletswyddau.

Lleolwyd bateri AA a dau chwilolau ar ochr Sir Frycheiniog ger argae Caban, a dau bateri AA a chwiloleuadau ar ochr Sir Faesyfed ger cornel Carreg Ddu, tynnwyd rhain yn ôl ym 1943. Mae’r pillbocs concrit ym maes parcio’r Foel dal yn y fan a’r lle.  Mae pedwar pillbocs i gyd, tri ar y bryn o amgylch maes parcio’r Foel ac roedd un lle mae maes parcio Nantgwyllt heddiw.  Mae mynediad a dehongliad o’r pillbocsys yma yn cael eu cynnwys yng nghynllun Cysylltiadau Elan.

Yng nghyfnod cynnar adeiladu’r argaeau yng Nghwm Elan codwyd argae gwaith maen bach ar draws nant Nant y Gor, gan greu cronfa ddŵr 1,000,000 o alwyni ar y llethrau creigiog i fyny’r afon o Gaban Coch, gan ddarparu dŵr i bentref y labrwyr.  Ar ôl gorffen yr argaeau chwalwyd pentref y labrwyr ac chafwyd dŵr o’r cynllun newydd i’r pentref cerrig newydd.  Fodd bynnaf, arhosodd Nant y Gro yn gyfan, ar roedd yn faes profi pwysig ar gyfer arbrofion yn ymwneud ag amcanion militaraidd i dorri nifer o gyfresi o argaeau mawr yn Nyffryn Ruhr, yr Almaen, er mwyn atal cynhyrchu arfogaethau yn ardal ddiwydiannol y Ruhr.